Aanklacht tegen de oorlog

Vorige uitvoering uit 1993

De grote donkere foto die jaren in de bibliotheek van Koor&Stem op het vorige adres in de Zirkstraat prijkte, krijgt opnieuw betekenis. Het is het beeld van de vorige uitvoering van het werk, bijna 30 jaar geleden in het kader van Antwerpen '93, in de Koningin Elisabethzaal. We zien een massa uitvoerders, interessant om nog eens op te sommen:

• het Filharmonisch Orkest van de BRTn
• het BRTn Koor (voorbereid door Vic Nees)
• Audite Nova (voorbereid door Kamiel Cooremans)
• VocAnt Berchem (voorbereid door Philippe Poot)
• Arenbergkoor uit Heverlee (voorbereid door Lou Van Cleynenbreugel)
• Cantabile Gent (voorbereid door Jos Van den Borre)
• Renaat Veremanskoor Brugge (voorbereid door Bart De Mylle)
• Noord-Limburgs Mannenkoor uit Peer (voorbereid door Herman Baeten)
• In Dulci Jubilo uit Sint-Niklaas (voorbereid door Johan Van Bouwelen)
• Schola Cantorum Cantate Domino uit Aalst (voorbereid door Michael Ghijs)
• het Nederlands Concertkoor uit Amsterdam (voorbereid door Kees Stolwijk)

Het geheel stond onder leiding van Lucas Vis. De koorcoördinatie gebeurde door het Algemeen Nederlands Zangverbond, waarvan een deel later overging in Koorfederatie Vlaanderen en in 2001 Koor&Stem. Op Youtube vind je een volledige video-opname vanuit de oude Koningin Elisabethzaal.

Creatie in 1873

Nochtans, tijdens de creatie bijna 150 jaar geleden op 16 augustus 1873 zongen er maar liefst 700 uitvoerders mee in de Société royale d'Harmonie (nu het stadsloket aan het park van de Harmonie in Antwerpen), een immens aantal muzikanten! Benoit had op dat moment al ervaring met grote korenmassa's en schrijft opnieuw een enorme bezetting voor: een uitgebreid symfonisch orkest, orgel, een linker- en rechterkoor, een klein koor, een kinderkoor, een solokoor en minimum 4 solisten voor. Alle koren die in Antwerpen beschikbaar waren werden opgeroepen om deel te nemen, evenals kinderen en leraressen uit de Antwerpse scholen.

Manifest tegen de oorlog

Jan Van Beers (1821-1888), slam poet avant la lettre, schreef de tekst op eigen initiatief in 1868. We horen een beeldende taal vol alliteraties en onomatopeeën, die gemakkelijk bruikbaar was om op muziek te zetten. Van Beers hoopte dat dat door Benoit zou gebeuren. Constance Teichmann (1824-1896), die zelf ook in diverse koren zong, concerten organiseerde en gouverneursdochter was, bracht beide kunstenaars met elkaar in contact. Overigens richtte Teichmann met Amanda Schnitzler-Selb (1848-1921) een vrouwenkoor op dat in 1915 zou overgenomen en omgevormd worden tot de Chorale Caecilia van Lodewijk De Vocht. Inderdaad, nu nog steeds bekend in Antwerpen als De Chorale.

De aanleiding van de tekst is niet helemaal duidelijk. Dichtbij woedde de Oostenrijks-Pruisische oorlog. Volgens musicoloog en Benoit-specialist Jan Dewilde werd Van Beers echter waarschijnlijk getriggerd door de Amerikaanse Secessieoorlog (1861-1865). Er waren in de jaren '40 en '50 veel Antwerpenaren naar Amerika geëmigreerd en de bloedige oorlogsverhalen bereikten via de families Antwerpen en ook Van Beers. Onder andere het gezin van Frank Van der Stucken (1858-1929) keerde in 1865 terug uit Amerika naar Antwerpen. Later zou Van der Stucken overigens ook les volgen bij Benoit aan het conservatorium.

Actueel

Oorspronkelijk zou dit werk al in 2020 opnieuw uitgevoerd worden in de Koningin Elisabethzaal, maar corona zorgde voor enkele jaren vertraging. Ondertussen is het verhaal actueler dan ooit nu de oorlog in Oekraïne zo dichtbij woedt en dat al sinds februari 2022.

De tekst van Van Beers beschrijft in het eerste deel hoe de natuur vredig bloeit, stroomt en klatert totdat de mens verschijnt. De heerzucht van de mens leidt in het tweede deel tot oorlog, bloedvergieten en dood. In het derde deel hoor je reflecties van de oorlog bij monde van gewonden en een wanhopige moeder. Het werk eindigt dan ook met een oproep tot broederlijkheid.

Stort, waar koude zelfzucht zetelt
liefdevuur in elk gemoed
geef gelijkheid, vrijheid, rede
over alle volk beheer
en Gods rijk ontkiemt op aard,
de eeuwge vrede daalt er neer.
Ken, o Mesch, 't geheim des levens!
Dwars door duisternis en pijn,
is 't gestadig worstlen, streven,
naar een meer volkomen zijn.
't Is een rustloos zelfvolmaken,
tot het, over 't blinde lot
Zegepralend, eindlijk heel wordt,
Eén wordt, smelt en rust in God.

Jan Van Beers